„Cuius regio, eius religio” 

W burzliwych dziejach Pomorza szczególne miejsce ma okres wprowadzenia z Niemiec protestantyzmu przez Marcina Lutra. Protestantyzm na Pomorzu związany jest z działalnością Jana Bugenhagena (1485 – 1558). Pochodził on z senatorskiej rodziny z miasta Wolin i już na studiach w Greifswaldzie interesował się Pismem Świętym i wykazywał szczególną duchowość. W dwudziestym roku życia Bugenhagen zostaje nauczycielem i rektorem miejskiej szkoły łacińskiej w dzisiejszym Trzebiatowie, a w 1509 r. wstępuje do klasztoru białobockiego przyjmując święcenia zakonne.

Po zapoznaniu się z twórczością Marcina Lutra staje się jego orędownikiem, głosi jego tezy, w wyniku prowadzonej działalności zostaje prześladowany i ucieka do Wittenbergi. Tam zostaje bliskim współpracownikiem i przyjacielem Lutra oraz pierwszym kaznodzieją (pastorem) przy miejscowym kościele. W wyniku działalności doktora teologii, luteranina i byłego norbertanina z Trzebiatowa Jana Bugenhagena - idee reformacji szybko rozprzestrzeniły się w miastach pomorskich. Był on autorem projektu reformy pomorskiego kościoła, wydał ordynację kościelną, a później przeprowadzał wizytacje sprawdzając skuteczność głoszonych reform. Książęta pomorscy – Barnim IX i Filip I, na sejmie w Trzebiatowie w 1534 roku, pod wpływem działalności Jana Bugenhagena wprowadzili oficjalnie reformację na Pomorzu. Jednocześnie uznali protestantyzm za jedyną i obowiązkową religię.

Stworzono kościół państwowy o nazwie Pomorski Kościół Ewangelicki (niem. Pommersche Evangelische Kirche). Nastąpiła sekularyzacja majątków kościelnych i klasztornych, a księża pojedynczo przechodzili na nową religię. Na Pomorzu rozprzestrzeniała się nowa religia, zmieniając dotychczasowe oblicze kościołów. Wprowadzono liturgię protestancką, utworzono konsystorz i urząd superintendenta. Powstawały parafie protestanckie, gminy i zbory.

W kościołach zaczęto odprawiać nabożeństwa w nowym obrządku, czemu towarzyszyło wprowadzenie języka niemieckiego. Nie zawsze proces ten odbywał się w sposób łagodny. W Słupsku istniejący wcześniej ruch proreformatorski za przyczyną radykalnych przedstawicieli, a szczególnie w wyniku działalności Jana Amandusa, miał charakter burzliwy m. in. niszczono, rabowano kościoły i wypędzono dominikanów. Sytuacja ta miała przykre skutki dla katolików i rodzimych mieszkańców, którzy wywodzili się z ludności słowiańskiej. Oderwanie kościoła przyczyniło się do szybkiej germanizacji ludności miejscowej, pozostali katolicy stanowili małą diasporę ze względu na małą ich liczebność, a brak kościołów katolickich utrudniał wykonywanie praktyk religijnych.

Protestantyzm na Pomorzu wprowadził istotne zmiany do świątyni, w układzie wnętrza i wyposażeniu. Wchodzimy do małych przytulnych wiejskich poprotestanckich kościołów: w parafii Duninowo i Wytowno w poszukiwaniu pamiątek z tamtego okresu. W odróżnieniu od kościoła katolickiego kościół protestancki posiada wiele ław usytuowanych zarówno na posadzce, jak i na rozbudowanych emporach obiegających wnętrze świątyni.

Reformacja wprowadziła uporządkowanie wnętrza kościoła protestanckiego, by zjednoczyć wiernych gminy poprzez nabożeństwo. Obowiązkiem było zapewnić wszystkim stałe miejsca. Miało to duże znaczenie aby zapanować nad tłumem wiernych, ale przede wszystkim pozwalało na circumsedentes – ukierunkować na centralne punkty w kościele. W świątyni protestanckiej najważniejszymi sprzętami liturgicznymi są ołtarz, chrzcielnica i ambona. To określone wyposażenie świątyni miało skupiać szczególną uwagę wiernych ze względu na odbywające się przy nich czynności liturgiczne.

Reformacja głosiła powrót do apostolskiej tradycji Ostatniej Wieczerzy. Dlatego w świątyni wydzielono dwie przestrzenie: przestrzeń Wieczernika i przestrzeń Kaznodziejską. W centrum wieczernika znajdował się ołtarz, natomiast w przestrzeni kaznodziejskiej była ambona. Miała ona uprzywilejowaną pozycję ze względu na nacisk na głoszenie Słowa Bożego. Zakładano więc, by wierni ze swych miejsc dobrze widzieli kazalnicę jak i ołtarz. Kazalnica miała szczególne miejsce w kościołach, była usytuowana na bocznej ścianie. Rozmieszczenie siedzisk w świątyniach protestanckich odzwierciedlało „społeczną topografię danej gminy”. Najbardziej wyeksponowane ławy były dla osób najbardziej uprzywilejowanych, a dalszy rozkład siedzisk był uzależniony od przynależności do stanu. Natomiast zasadą obowiązującą było właściwe ustawienie ambony, aby z każdego miejsca każdy w kościele mógł dobrze widzieć i słyszeć kaznodzieję.

W kościołach protestanckich duchowny, który pełni obowiązki duszpasterskie w zborze nazywa się pastor (łac. pastor-pasterz). Biblijne pochodzenie tytułu pastor nawiązuje do zasady Sola scriptura - to znaczy, że tylko Pismo Święte jest jedyne istotne stanowiące niepodważalną zasadę protestanckiego kościoła. Zgodnie z tą zasadą powołując się na List do Efezjan Apostoła Pawła: „I On ustanowił jednych apostołami, drugich prorokami, innych ewangelistami, a innych pasterzami i nauczycielami” - przyjęto tytuł pastor.

W kościele w Wytownie zwraca uwagę epitafium protestanckie upamiętniające byłych pastorów tej świątyni. Epitafium ma szczególny charakter i stanowi wartość zabytkową oraz historyczną. Na podstawie tego obiektu można ustalić nazwiska protestanckich pastorów na przestrzeni lat 1600 -1757 sprawujących posługę proboszczów w parafii Wytowno.

Epitafium znajduje się na bocznej ścianie prezbiterium, przedstawia okazały monument, wzbudzający szczególne zainteresowania. Jest wykonane przez nieznanego artystę, a ufundowane przez ówczesnego pastora Westphala w 1680 roku.

Centralnym punktem epitafium jest namalowany obraz „Ukrzyżowanego”. Poniżej znajduje się postać fundatora - pastora oraz jego rodzina: żona i pięcioro dzieci (cztery córki i syn). Osoba pastora jest w odświętnym stroju liturgicznym - w todze i charakterystycznych befkach, ma oblicze dystyngowane, dominuje w nim powaga oraz autorytet sprawującej władzy. Na obrazie mamy również prezentowaną w uporządkowanej hierarchii jego rodzinę, co wskazuje na życie pełne i w harmonii z Bogiem. W dolnej części jest inskrypcja w języku niemieckim, w tłumaczeniu głosi ona: „Tutaj zostali pochowani miejscowi pastorowie: Dawid Groger, od roku 1600 zamieszkały do 1627, Martin Westphal od roku 1652 do 1690, Paulus Juan od 1691 do 1724, Caspar Starkow od 1724 do 1757”.

Epitafium inspiruje do głębszej refleksji nad działalnością pastora w protestanckiej parafii. Pastor w systemie ówczesnych stosunków społecznych nie tylko realizował zadania religijne, ale był reprezentantem lokalnej władzy, wykonawcą zadań ustalonych przez państwo.

Zasada „Cuius regio, eius religio” (czyja władza, tego religia) oznaczała to, że władca decydował o wyznaniu swoich poddanych i takie były początki protestantyzmu na Pomorzu. W świątyni poprotestanckiej w Wytownie obecnie znajduje się kościół rzymsko-katolicki p.w. św. Franciszka z Asyżu i w osobie miejscowego proboszcza ks. Tadeusza Mazura nie tylko przybliża nam historię parafii protestanckiej, ale realizuje z pietyzmem opiekę i ochronę pamiątek niedawnej przeszłości. 

Włodzimierz Lipczyński

Autor tekstu Włodzimierz Lipczyński  jest podróżnikiem, długoletnim przewodnikiem

i pilotem, pisze teksty m.in. dla miesięcznika "Powiat Słupski" , "Kurier Obywatelski"

oraz "Dobre Wiadomości".